“Malzeme zayiat hesabı”şantiyelerde iş sorumlularına sorulmasına alışık olmadığımız konular arasında. Bu yüzden, bugün için şantiyelerde ne oranda malzeme zararı olduğu belgelendirilemediği gibi buna kaydedeğer bir önem verilmediği görülüyor.
Ancak şantiyelerdeki iş bitimlerinde şantiyelerden merkeze yapılan iadelerin çokluğu ile gereksiz veya yanlış imal edildiği ya da hasara uğratıldığı için kullanılmayan mamul ve yarı mamullerden ve de kullanılmamış iadelerin adeta hurda durumlarından, bu zayiatın var ve de büyük olduğunu rahatça söyleyebiliriz.
Herhangi bir imalâtta, kabaca yüzde 70-80’inin malzeme olduğunu kabul eder ve -biraz abartarak- bunda da yüzde 20 zayiat verdiğimizi varsayarsak, genel imalât bedelinin yüzde 15’ini, yani hemen hemen tüm işçilik tutarının yarısını aşan rakamlarla karşılaşırız. Sadece bu kaybı ya da hiç olmazsa yarısını önlemenin bile bir şantiyeyi ziyandan kâra geçirebileceği düşünülürse, bu konunun kapsamı ve önemi daha iyi anlaşılır. Böyle olduğuna göre konunun üzerinde önemle durulması ve gereken önlemlerin alınması da şart oluyor.
Öte yandan bu zarar hesaplarının sürekli yapılması geleceğe bir ışıktır. Nerelerde ve ne kadar zayiat yapıldığının bilinmesi, yeni teklifler için fiyat oluşturmada önemli yararlar sağlayacaktır.
Tecrübesizlik nedeniyle farkına varılamayan zayiatın önlenebilmesi için, öncelikle onun nereden ve nelerden oluştuğunu bilmemiz gerek. Şantiyelerdeki malzeme hasarı genellikle:
• Teslim alma, depolama ve korumada özensizlik,
• Kullanmada israf,
• Hatalı imalât kayıpları
olarak üç ana kalemde toplanmaktadır. Sıra ile açıklayalım:
Teslim Alma, Depolama ve Korumada Özensizlik
a) Şantiyelerdeki malzeme zayiatının çoğu, hiç olmaması gereken yerde, daha teslim almada başlıyor. Noksan, kalitesiz ve de yanlış teslim almalarla, şantiyenin gider hanesini kabartmamak için demir, sac vb. malzemeyi kesinlikle tartarak; adetle belirli malzeme ve teçhizatı sayarak ve kesinlikle irsaliyeye göre kontrol ederek; kum, çakıl, mıcır, taş vb. malzemeyi, daha boşalmadan kamyonda ölçerek teslim almalı; kazan, tank, hidrofor vb. ağır ya da diğer nazik malzemenin taşıtlardan indirilmesinde hasara uğramamalarına özen gösterilmelidir.
Mesai saati dışı, göz kararı malzeme teslim alınmamalı; sevklerde nakliyeciler, malzemeyi şantiyeye ancak mesai saati içinde teslim edebileceği hususunda gereğince uyarılmalıdır.
b) Depolamaya gelince... Hatalı depolamadan meydana gelecek zarara ek olarak, şantiyenin, gerektiğinde elindeki malzemenin adet ve miktarını kolayca sayıp ölçememesi ve aradıklarını bulamaması nedeniyle, iş duraklamaları ile mükerrer sipariş harcamalarından kaçınabilmesi için malzemenin her an kolayca sayılıp ölçülebilecek; rahatça alınabilecek ve bir kısmı alınırken kalan kısmı zarar görmeyecek; zaman ve hava etkileri ile dağılıp bozulmayacak şekilde, cinslerine ve karakterlerine göre, yetkililerince bilinçli depolanması gerekir.
Açıkta depolamada kum/mozaik pirinci, tuğla, kiremit, eternit vb. malzemelerle, sac vb. madensel ve de nazik malzeme ve imalât için, çok el değiştirmeden kullanılabileceği yerlere yakın, taşıt ve inşaat makinelerinin çarparak kırıp ezemeyecekleri alanlar seçilmelidir.
c) Bir de hırsızlık zayiatı olabiliyor şantiyelerde. İçerden olsun, dışarıdan gelsin, bir kısım malzemeyi satmak amacı ile çalıp götürenlerle, şantiyede çalışanlardan bazılarının kendi kişisel gereksinimleri için bazı şirket malzemesini alıp götürmelerinin zayiatı...
Kurşun boru gibi, kablo gibi, vana ve musluk gibi, kolay çalınabilir malzeme özellikle önemlidir ve gereken önlemler alınmalıdır. Ancak bu çeşit zayiatın olası tutarı iyi tahmin edilmelidir ki hırsızlığı önlemek için alacağımız önlemlerin harcamaları, olası hırsızlık bedelini geçmesin.
Bu cins zayiatı önlemek için, şantiyenin etrafını kesinlikle çevirmeli, kıymetli malzemeyi kapalı ve kilitli yerlerde korumalı, şantiyeye giriş ve çıkışı bekçili tek kapıdan yapmalı ve iş saatleri dışında şantiye içinde bulunmayı yasaklamalıdır.
Kullanmada Malzeme israfı
Kullanmada malzeme israfı, özet olarak, genellikle işçinin mal kıymeti bilmemesi ile yaptığı işin sonuçlarını düşünmemesi ve de özellikle götürü işçilik olarak yaptığı işlerde, işçilikten kazanabilmek için malzemeyi feda etmesinden oluşmaktadır. Şöyle ki:
a) Usta, “Kırılırken tuğladan çıkan sesten hoşlanır da ondan” derler. Örneğin, duvar örerken gereken parça tuğlayı aramaz da eline aldığı ilk sağlam tuğlayı, malanın keskin kenarı ile kırar, bir parçasını kullanır, diğer kısmı ufalanır gider. Aynı şekilde imalâttaki yerine göre kullanılmak üzere kısa boy keresteyi aramaz da büyük boyları kesip parçalar.
Ustaların yanına parça tuğla ve taş vb. ile özellikle kısa ve çeşitli boyda keresteyi önceden getirmeli ki tam ve büyük boyları ziyan etmesinler. Demirlere gelince, birbirinin parçalarından yararlanabilmek için, kesime başlamadan, kesinlikle listelenmeli, parçalar kutur ve boylarına göre tezgâh yanına dizilmelidir.
“Usta çivi çalmaz, ama yere düşeni de almaz!” diye bir söz vardır ve de doğrudur. Dikkat edin, herhangi bir usta bir yere çakarken çivi yere düşse kesinlikle eğilip almaz, torbasından bir yenisini çıkarır. Gene, özellikle götürü işlerde, kullanılmış kerestenin çivilerinden, ancak keseceği yere rastlayanını çıkarıp yere atar, kalanlarını birer keser vuruşu ile olduğu yerde ezer bırakır. Böylece yerler, yeni ve eski kerestelerin üzeri ezilmiş çivilerle doludur. Olasılığı varsa işçilik ihalelerine çiviyi de katmalı, ya da bir ekiple kerestelerdeki çivileri çıkartıp toplatmalı, doğrultturup yeniden kullanmalıdır.
Kalıp ve iş iskelesini sökerken meydana gelen kereste zayiatı da çok önemlidir.* Sökümde harap olmaması için - ve de kalıp kurulurken seviye ayarlama kolaylığı bakımından dikmelerin altına çift kama koymak; iskeleleri yıkarak değil, teker teker elemanlarını alarak sökmek; yüksek katlardaki kalıp malzemesini aşağı atmak değil de indirmek yolu ile kereste zayiatı azaltılabilir. (Sistem kalıp ve boru iskele tercih edilmelidir).
b) Malzeme zayiatının önemli bir kısmı da harç zayiatıdır. Harçların toprak zeminde hazırlanarak ya da kullanılacağı yerde -teknik bakımdan da hatalı olarak- toprak zemine dökerek zayiat vermemek için beton bir zemin hazırlamalı ya da taşınabilir sac plakalar kullanmalı; arabaların fazla doldurulması ya da araba yolu ve iskelelerin düzensizliğinden meydana gelen sağa sola saçılmaların, betonları kalıp içine dökerken dışarı taşmaların, kalıp ve kalıp taşıyıcı iskelelerinin yapımına özen göstererek oturma ve şişme nedenleriyle gereksiz beton sarşarının önlenmesi; iş saati sonuna kadar kullanılabilecek ve de ancak kullanılabileceği yer kadar beton ve çimentolu harç hazırlayarak, iş saati ya da imalât sonunda harç artmamasına dikkat edilmesi; elektrik kesilmesi, yağmur vb. durumlarda hazır beton harcının ziyan olmaması için uygun bölümlerde yedek beton dökme yerleri, yedek benzinli ekipman ve örtü malzemesi bulundurulması yolları ile bu çeşit malzeme zayiatının da azaltılması sağlanabilir.
Şantiyelerde genellikle kimsenin eli, kapamak için elektrik anahtarı ve su musluklarına gitmez. Akaryakıt, elektrik ve su harcamalarına da dikkat edilmeli, arızalı tesisat derhal onarılmalıdır.
Hatalı imalât Kayıpları
İmalat hataları kalitesiz işçiden daha çok, şantiyenin ihmali ve kontrol noksanlığından ileri gelir. Bunun neden olacağı zayiatın yanında yıkma ve hatalı işlerin utancından da kur-tulabilmek için alınacak önlemler vardır.
a) imalata geçmeden önce mimari, betonarme/çelik ve detay projelerinin birbirleri ile uygunluklarının yanında, bunların tesisat, elektrik ve montaj projeleri ile uygunlukları da önemle kontrol edilmeli ve sağlanmalıdır. Çeşitli tesisat delik ve boşlukları, montaj delikleri, tesisat ve su kanalları, makine kaideleri, ankraj delik ve plakalarının projedeki durumları özenle incelenmeli, özellikle kaideler ve delikleri olanağınca katalogları ile de karşılaştırılmalıdır.
b) Sonradan oyma, delme ve kırmalara neden olmamak için beton dökmeden önce, ankastre elektrik tesisatının döşenmiş, gerekli tesisat deliklerinin, geçiş parçalarının, ankraj plaka ve cıvatalarının, sonradan rahatça çıkarılabilecek şekilde hazırlanmış delik takozları ile dilatasyon ve derz çıtalarının tam yerlerine ve tümüyle konmuş bulunmalarına dikkat edilmelidir. İleride yerlerinden çıkarılmaları çok zor ve masraşı olacağından, ahşap takoz ve çıtalar beton içinden zamanında, ancak beton kenarları hırpalanmadan çıkarılmalıdır.
c) Sonradan gerekebilecek yıkma, tadil, tamir, temel ve zemin dolguları, sıva ile düzeltmeler vb. işlerin ekstra işçilik giderlerinin ötesinde, bunların malzeme zayiatlarından da kurtulabilmek için, sonradan değil, iş sırasında kontrol edilerek:
• Temellerin, gereğinden derin kazılmamasına, dolguların son derecede iyi sıkıştırılmasına dikkat edilmelidir.
• Kalıpların ipinde, şakulinde ve terazisinde yapılması sağlanmalıdır.
• Duvarların, ipinde, şakulinde ve gönyesinde yapılmasına, tuğla/briket sıralarının yatay, kapı ve pencerelerin yerlerinde, kenarlarının şakulinde olmasına özen gösterilmeli, kapı-pencere açıklıkları projeden bir iki santim geniş tutulmalıdır.
• Borularda basınç deneyi yapılmadan ve yalıtımlar iyice kontrol edilmeden, üzerine ve dışına yapılacak imalâta başlanmamalı, sonraki imalât sırasında yalıtımın bozulmamasına özen gösterilmelidir.
• Boya işlerinde katalog ve örnek renklere uymaya dikkat edilmeli, tamamen mutabık kalınmadan ve her iş bitmeden son katlar vurulmamalıdır.
• Bir yer tamir edilirken işçilerin bir başka yer ya da işi bozabilecekleri hatırdan çıkarılmamalıdır.
• Uygulamada hiçbir zaman hafızaya güvenilmemeli, bir işe başlamadan ve her bir soruda kesinlikle şartname ve projeye bakılmalıdır.