6 Şubat Sonrası: Sarsıntının Ölçeği, Mirasın Yükü

6 Şubat 2023’te saat 04:17 ve 13:24’te Kahramanmaraş (Pazarcık–Elbistan) merkezli Mw 7.7 ve Mw 7.6 depremler; 20 Şubat’ta Hatay/Yayladağı merkezli Mw 6.4 ile birlikte Hatay, Kahramanmaraş, Adana, Adıyaman, Diyarbakır, Elazığ, Gaziantep, Kilis, Malatya, Osmaniye, Şanlıurfa’da büyük yıkıma yol açtı. Kayıplar 50 bini aştı; milyonlarca insan etkilendi.

Etkilenen nüfus: ~14 milyon Hasarlı alan: ~350.000 km² OHAL: 10 ilde 3 ay Alarm düzeyi: Türkiye’de seviye 4, DSÖ’de seviye 3

Faylar, Coğrafya ve Etki

Sarsıntılar; Anadolu–Arap–Afrika levhaları yakınında, ilk büyük deprem için Doğu Anadolu Fayı/Ölü Deniz Fayı doğrultusunda, ikincisi için Doğu Anadolu Fayı üzerinde raporlandı. İlk şok; Suriye’den Lübnan’a, Kıbrıs’tan Mısır’a geniş bir coğrafyada hissedildi.

Kültürel Mirasın Tablosu

Resmî kayıtlara göre bölgede:

• 4 UNESCO Dünya Miras Alanı, 3.715 sit alanı,

• 8.472 tescilli taşınmaz kültür varlığı bulunuyordu.Vakıflar Genel Müdürlüğü, 678 vakıf eserinin hasar gördüğünü, bir bölümünün yıkıldığını açıkladı.Göbeklitepe ve Nemrut’ta kritik bir hasar bildirilmezken; kent ve kırsal dokularda görünmeyen büyük kayıplar yaşandı.

“Görünmeyen Kayıp” Kırsal mimari ve kültürel peyzajın önemli bir kısmı tescilli değil. Envanter eksikliği, kaybın gerçek boyutunu görmeyi zorlaştırıyor.

Sahadan Notlar (Seçilmiş Odaklar)

Malatya – Arslantepe & Yeni Cami Arslantepe’de üst örtü ve kerpiç bloklarda hasar olsa da saray kalıntıları ayakta. 1843 tarihli Yeni Cami, geçmiş güçlendirmelere rağmen ikinci depremde (7.6) minareler hariç yıkıldı. Balaban ve çevresindeki geleneksel yerleşimler ağır zarar gördü.

Adıyaman – Ulu Cami, Karakuş Tümülüsü Ulu Cami ve Süryani Kadim Kilisesi ciddi hasarlı. Karakuş Tümülüsü’nde II. Mithridates ile Laodike’nin tokalaşma kabartmasını taşıyan sütun devrildi; kabartma müzeye alınarak korumaya alındı. Kahta Kalesi ve Eski Besni’de çok sayıda minare yıkıldı. Tarihî Vicina Köprüsü’nün büyük kemeri çöktü.

Kahramanmaraş – Kale, Ulu Cami, Çarşı Kapalı Çarşı ve çok sayıda anıt yapı etkilendi. Kale duvarlarında yıkımlar, Ulu Cami dâhil pek çok dini yapıda ağır hasar/çökme raporlandı. Müzeler ve konaklar farklı ölçülerde zarar gördü.

Antakya – Tarihî Merkez Kurtuluş Caddesi ve çevresi geniş ölçekte yıkıldı; 5 Nisan 2023’te 307 hektarlık alan “riskli alan” ilan edildi. Çok katmanlı arkeolojik zeminde enkaz kaldırma, uzman gözetimi gerektiriyor.

Habib-i Neccar Camii ve Çevresi Anadolu’nun en eski camilerinden sayılan yapı; kubbe, minare ve duvarlarda ağır yıkım yaşadı. Yakındaki Yeni Hamam, Sarımiye Camii, Sinagog ve Katolik Kilisesi hasarlı. Affan Kahvesi dâhil pek çok simge mekân zarar gördü.

Gaziantep – Kale ve Dini Yapılar Gaziantep Kalesi burç ve duvarlarında yıkımlar; Kurtuluş Camii kubbe ve minarelerinde çökme. Şirvani, Ömeriye, Eyüpoğlu camileri ve Bayazhan ağır hasarlı. Çevre ilçelerde türbe, höyük ve kale yapılarında da hasar görüldü.

Hatay – Kırsal ve İnanç Mirası Vakıflı’daki Meryem Ana Kilisesi, Altınözü’ndeki Aziz Georgios ve İskenderun’daki çeşitli kiliseler (Mar Circos, Karasun Manuk, Süryani Katolik, Aziz Nikola, Latin Katolik) farklı düzeylerde hasar aldı. Darb-ı Sak Kalesi yıkıldı; Bayezid-i Bistami Türbesi’nin girişi moloz altında kaldı.

Müzeler ve Eserlerin Korunması

Bölgede 28 müze, 22 ören yeri vardı. Hatay Arkeoloji Müzesi’nde hasar görülen bölümler için eserler kum torbaları ve çelik kafesle emniyete alındı; riskli durumlar için Kırşehir ve Gaziantep Zeugma gibi güvenli depolara nakiller yapıldı. Birçok müze eserleri için geçici koruma ve transfer prosedürlerini devreye soktu.

İlk Yardım Adımları 1. Güvenlik–şerit–geçici destek 2. Foto/Drone/3B tarama ile belgeleme 3. Parça envanteri ve yerinde muhafaza 4. Riskli eserlerin güvenli depolara nakli

Antakya’nın Uzun Deprem Tarihi

Antakya; Helenistik dönemden bugüne çok katmanlı bir kent. Tarihte 115 ve 526 depremleri şehirde büyük yıkımlar ve can kayıpları yarattı; yangınlar yıkımı büyüttü. Kent, her sarsıntının ardından aynı yerde yeniden inşa edildi—bugünkü müdahaleler de bu sürekliliğin parçası.

Son Söz: Taştan Çok Daha Fazlası

Bu depremler yalnızca yapıları değil, kolektif hafızayı da sarstı. Kayıpların ardından atılacak her adım—belgeleme, parça envanteri, uzman gözetimi, açık veri, şeffaf izleme—geleceğe bırakılan sağlam bir köprünün tuğlaları olacak.

Hayatını kaybedenleri saygıyla anıyoruz.

Kaynak: " Depremlerin Kültürel Mirasımıza Etkilerine Genel Bir Bakış" Nezih Başgelen, Arkeolog, Editör, Kültürel ve Doğal Mirası İzleme Platformu Yöneticisi (Mimarlık Dergisi, 2023, Sayı 430)