Afet, Kent ve Haritalar: Dirençli Şehir İçin Akıllı Görselleştirme

Kentler, nüfus artışı ve hızlı yapılaşma nedeniyle bugün hem biriken streslerin hem de ani şokların sahnesi. Depremler ve diğer doğal afetler sadece binaları değil, sosyal dokuyu ve ekonomiyi de sarsıyor. Bu yüzden afet–toplum etkileşimini kent ölçeğinde, yeni veri ve görselleştirme araçlarıyla yeniden düşünmek gerekiyor.

Afet verilerinin neredeyse tamamı mekânsal. Zaman içinde değişiyorlar. Bu yüzden CBS (Coğrafi Bilgi Sistemleri) ve 3B görselleştirme, kentsel afet yönetiminde artık “iyi olur” değil, olmazsa olmaz.

Neden CBS ve 3B Görselleştirme?

Dijital haritalar; tehlike, kırılganlık, başa çıkma kapasitesi ve riskin zaman–mekân içinde okunmasını kolaylaştırıyor. 3B görselleştirme ise karmaşık ilişkileri bir bakışta aktararak, karar süreçlerinde ortak dili kuruyor. Kısacası, haritalar sadece bilgi sunmuyor; risk iletişimini de güçlendiriyor.

“Dirençli Kent”in Kısa Tanımı

Direnç, bir kentin karmaşık sosyo–ekolojik ve sosyo–teknik ağlarıyla birlikte sarsıntı karşısında işlevini sürdürme, hızla toparlanma, uyum sağlama ve gerekirse dönüşebilme kapasitesi.Bu sistem;

• Yönetişim ağları,

• Malzeme–enerji akışları,

• Kentsel altyapı ve biçim,

• Sosyoekonomik dinamiklergibi dört alt bileşenin beraber çalışmasıyla ayakta duruyor.

Direnç tartışmalarında daima şu sorular soruluyor: Kim için? Neyin? Neresi için? Ne zaman? Ne için?Bu beşli, hedefi netleştirmek için pusula görevi görüyor.

Önerilen Çerçeve: CBS Tabanlı Risk Modeli + MKDS

Yazının merkezinde, CBS tabanlı Risk Modeli ile Mekânsal Karar Destek Sistemi (MKDS)’ni birleştiren pratik bir çerçeve var. Amaç: Kentin riskini çok boyutlu görmek ve senaryolarla yönetmek.

Dört Temel Girdi (Risk Modelinin Omurgası)

1. Ağ ErişilebilirliğiAcil durum hizmetlerine (sağlık, itfaiye, güvenlik) mahalle ölçeğinde, farklı deprem senaryolarında erişim düzeyi. Sonuç: Erişilebilirlik indeksi.

2. Sosyoekonomik Kırılganlık0–4 ve 65+ bağımlı nüfus, engellilik, yoksulluk, işsizlik, eğitim/bilinç düzeyi, sosyal yardıma bağımlılık… Bu katmanlar risk altında kimlerin daha kırılgan olduğunu gösteriyor. Ayrıca baş etme stratejileri ve STK’ların rolü ele alınıyor.

3. İdari Yapılanma AnaliziMevcut afet örgütlenmesinin açık–şeffaf bir envanteri, aksaklıkların tespiti ve yerel–sivil kapasiteyi içeren gerçekçi bir koordinasyon modeli.

4. Kentsel Biçim & Yapısal KırılganlıkSismik geri plan + zemin tehlikesi + mevcut yapı stoku ve altyapı.Zemin büyütmesi, sıvılaşma, taşıma kapasitesi gibi parametreler; bina–köprü–yol–enerji–su–doğalgaz ağlarının performansını doğrudan etkiliyor.
   

Nasıl Çalışıyor? (Adım Adım)

1. Ortak Mekânsal BirimTüm veriler (dört bileşen) aynı mekânsal çözünürlükte toplanıyor (ör. mahalle).

2. ÇÖKV ile BirleştirmeÇok Ölçütlü Karar Verme teknikleriyle her bileşenin ağırlığı belirleniyor, alternatif ağırlık senaryolarına göre risk haritaları üretiliyor.

3. 3B Kent ModeliMahalle bazındaki genel kırılganlık 2B haritalanırken, bina ölçeğindeki veriler 3B modelde görselleştiriliyor. Böylece farklı karar vericiler için doğru ölçek–doğru görsel sağlanıyor.

4. Mekânsal AnalizlerSınıflandırma, korelasyon, kümeleme ve anomali analizleri ile gözle görünmeyen ilişkiler ortaya çıkarılıyor; veri boyutu azaltılıp anlaşılırlık artıyor.

5. MKDS – Senaryo ve EtkiSistem, “şu önlem alınırsa erişim/kırılganlık nasıl değişir?” sorusuna görsel ve sayısal yanıt veriyor. Kararlar, önce ekranda sınanıyor.

3B model + 2B risk haritaları = Aynı verinin iki farklı anlatımı.Teknik ekip derinleşirken, yöneticiler ve halk için iletişim basitleşiyor.

Ağ Erişilebilirliği Neden Kritik?

Afet anında dakikalar fark yaratır. Sağlık ocağına, hastaneye, itfaiyeye, toplanma alanına erişim; yol kapanmaları ve köprü hasarlarıyla aniden değişebilir. Ağ analizleri, hangi mahallenin ne kadar dezavantajlı olduğunu gösterir; acil yatırımlar için rota çizer.

Sosyoekonomik Kırılganlık: Riskin İnsan Yüzü

İhtiyaç profilleri aynı değil. Yaşlı, çocuk, engelli, gelir–istihdam sorunu yaşayan haneler; afet sonrası daha kırılgan. Bu katmanlar haritalandığında, yardım ve hizmetler yerinde ve adil biçimde planlanabilir.

Zemin + Yapı: Çifte Mercek

Zemin koşulları (büyütme, sıvılaşma) ve yapı–altyapı durumu bir arada okunduğunda, yıkıcı etkiler önceden görülebilir. Bu sayede güçlendirme öncelikleri ve imar kararları daha rasyonel belirlenir.

İdari Yapılanma: Kâğıt Üstünden Sahaya

Yetki–sorumluluk–bütçe–takvim netleşmeden, en iyi harita bile tek başına çözüm olmaz. Model, mevcut örgütlenmeyi ölçerek ve eksikleri göstererek sahaya gerçekçi bir plan sunar. Eğitim ve tatbikat, sürekliliğin teminatıdır.

Sonuç: Haritalardan Politikalara

CBS tabanlı risk modeli ve MKDS, deprem gibi belirsizlik içeren afetlerde, doğru bilgiyi doğru kişiye doğru anda ulaştıran bir karar destek altyapısı sunuyor.

• Bilimsel veriye dayalı,

• Şeffaf ve görsel,

• Ölçekler arası (mahalle–bina–ağ),

• Senaryo odaklı bir yaklaşım, kenti daha dirençli kılıyor.

Dirençli şehir, tek bir disiplinin değil; mühendislik, planlama, mimarlık, sosyal bilimler ve yönetişimin ortak ürünü. Haritalar yol gösteriyor; kararı ve sorumluluğu ise hep birlikte paylaşıyoruz.

Kaynak: " Deprem Kaynaklı Afet Riskinin Dirençli Kent Yaklaşımıyla CBS Ortamında Modellenmesine İlişkin Bir Çerçeve Önerisi"

Serkan Kemeç, Doç. Dr., Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü

H. Şebnem Düzgün, Prof. Dr., Colorado School of Mines Maden Mühendisliği Bölümü (Mimarlık Dergisi, 2023, Sayı 430)