Depremden Sonra Kültürel Miras: Neyi, Neden ve Nasıl Korumalıyız?

6 Şubat 2023’ten itibaren peş peşe yaşanan depremler; Akdeniz, İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki 11 ilimizde ve Suriye’nin komşu kentlerinde hem büyük can kaybına hem de yüzyılların kültürel birikiminde ağır hasara yol açtı. İlk saatlerde öncelik elbette insan hayatıydı. Ancak aynı anda, toplumların belleğini taşıyan camiler, kiliseler, hanlar, surlar, kırsal mimari ve arkeolojik alanlar da sarsıldı. Bu kayıp, kolektif psikolojimizi derinden etkiledi.

Kültürel miras neden “acil yardım” konusu? Kriz anlarında insanlar aidiyet duyduğu mekânlarda teselli arar. Bu yüzden kültürel varlıkların hızla emniyete alınması, normal hayata dönüşün ilk adımlarından biridir.

Haritanın Üzerindeki İzler

UNESCO Dünya Mirası Listesi’ndeki Göbeklitepe, Arslantepe, Nemrut, Diyarbakır Surları & Hevsel Bahçeleri; Geçici Liste’deki Anavarza, Harran, Karatepe-Aslantaş, St. Pierre, Yesemek, Vespasianus–Titus Tüneli, Zerzevan ve daha birçok alan deprem etkisini hissetti. Antakya, Kilis, Gaziantep, Şanlıurfa, Malatya, Kahramanmaraş gibi tarihî kentler; avlulu konutları, dar sokakları ve anıt yapılarıyla birlikte hasar aldı. Kırsalda geleneksel taş—kerpiç dokuların yıkımı ise, görünmeyen büyük bir kayıp doğurdu.

Görünmeyen Kayıp: Birçok kırsal yerleşimde kültür varlıkları henüz tescilli değil. Envanter eksikliği yüzünden kaybın boyutunu tam ölçemiyoruz.

Deprem Öncesi Zemin: Sorunlar Nereden Geliyor?

• Envanter ve Tescil Açıkları: Küçük kasaba ve köylerde bile eksik. Bu durum, kaybı ölçmeyi ve doğru müdahaleyi zorlaştırıyor.

• Bütüncül Koruma Eksikliği: Tarihî kentlerde sivil mimarlık örneklerinin bakım/onarıma erişimi sınırlı.

• Uyumsuz Müdahaleler: Geleneksel strüktürle uyuşmayan malzeme ve yöntemler, yapıları daha kırılgan kıldı.

• Yönetim Planlarının İşlerliği: Afet öncesi–sırası–sonrası için hazırlanan planların sahadaki uygulaması zayıf kaldı.

• Kurul ve Yetkinlik Tartışmaları: Restorasyon kararlarında teknik yeterlilik, bağımsızlık ve disiplinler arası işbirliği daha güçlü olmalı.
  

Sahadan İlk Gözlemler (Örnek Odaklar)

• Antakya tarihî merkez: Dini yapılar, kamu binaları, çarşılar ve sivil mimari ağır hasarlı. Çok katmanlı arkeolojik dokuda enkaz kaldırmada alttaki katman gözetilmeli.
  

• İskenderun: Latin Katolik ve Rum Ortodoks kiliseleri ile Mandater Dönem’den bir okul yapısı ciddi hasarlı.
  

• Payas – Sokollu Külliyesi: Minare üst bölümü yıkıldı; revaklarda önceki onarımların “dikiş” detaylarında açılmalar görüldü.
  

• Gaziantep: Kale burç ve surlarında çatlak/yıkım; Şirvani ve Kurtuluş camilerinde üst örtü ve minare hasarları; Bayaz Han’da beden duvarı yıkımı.
  

• Malatya: Yeni Cami’de (öncesinde güçlendirme yapılmasına karşın) yıkım; Hükümet Konağı’nda taşıyıcı hasar; Beşkonaklar’da sınırlı yüzey hasarı.
  

• Kahramanmaraş: Ulu Cami ve Arasa Camisi minarelerinde yıkım; Edebiyat Müzesi (eski lise) beden duvarlarında kayıp.
  

• Adıyaman & Yaylakonak: Ulu Cami’den geriye iki beden duvarı; kırsalda taş–kerpiç dokularda yaygın yıkım.

  
  

“Kültürel Miras İlk Yardımı”: 4 Adımda Çerçeve

1. Durum İncelemesi: Alanın güvenliği, erişim, önceliklendirme.

2. Risk & Hasar Tespiti: Foto, drone, 3B tarama, hızlı formlar.

3. Emniyet & Sabitleme: Geçici destekler, düşey/yatay bağlar, enkazın kontrollü yönetimi.

4. İlk Toparlanma: Parça envanteri, geçici koruma, proje hazırlığı.

Hatay Hükümet Konağı depremde hasar aldı, 20 Şubat sarsıntısında tamamen çöktü. Ders: Geçici destek ve hızlı sabitleme hayati.

İyi Uygulama Prensipleri

Belgeleme Önceliği Drone, lazer tarama ve fotogrametri ile her ayrıntı kayıt altına alınmadan müdahaleye başlanmaz.

Parça Envanteri Düşen taş ve öğeler numaralanır, yerleri ve yükseklikleri not edilerek yeniden kullanım için saklanır.

Minimum Müdahale Özgün dokuya zarar vermeyen, sökülebilir ve geri dönüşümlü yöntemler tercih edilir.

Geleneksel Strüktüre Saygı Ahşap hatıl, kenet, çekme çubuğu gibi tarihsel taşıyıcı unsurlar korunur ve onarılır.

Disiplinler Arası Çalışma Koruma mimarı ve deneyimli mühendis birlikte karar alarak süreci yönlendirir.

Arkeolojik Katman Bilinci Enkaz kaldırma ve temel işlerinde alttaki katmanların varlığı göz ardı edilmez.

Yönetim Planı Rollerin, bütçenin ve takvimin net olduğu planlar işlerlik kazanır ve şeffaf biçimde izlenir.

Yarın İçin 6 Somut Adım

1. Ulusal Envanterin Tamamlanması Kültür varlıklarının korunabilmesi için kırsal yerleşimleri de kapsayan güncel ve erişilebilir bir envanter büyük önem taşıyor. Açık veri formatında hazırlanacak bu envanter, afet sonrası doğru kararların alınmasını kolaylaştırabilir.

2. Acil Destek Ekipleri Mimar, mühendis ve konservatörlerden oluşan kalıcı saha ekiplerinin tanımlı bir protokolle hazır beklemesi, ilk saatlerde yapılacak müdahalelerin etkinliğini artırabilir.

3. Standart Tespit Süreci Önce hızlı gözlemlerle riskin tanımlanması, ardından ayrıntılı teknik incelemelerle derinleştirilmiş bir süreç, hasarın doğru okunmasına yardımcı olabilir.

4. Eğitim ve Ustalık Atölyeleri Yerel ustalık bilgisinin modern mühendislik yöntemleriyle birleştirildiği programlar, daha güçlü ve uyumlu onarım pratikleri geliştirilmesine katkı sunabilir.

5. Mikro Destek Mekanizmaları Sadece büyük anıtlara değil, küçük ölçekli sivil mimarlık örneklerine de ulaşacak fon ve hibeler, mirasın bütünsel korunmasına olanak tanıyabilir.

6. Şeffaf İzleme Onarım ve güçlendirme süreçlerinin düzenli olarak kamuya açık raporlarla paylaşılması, hem güveni artırabilir hem de gelecekteki uygulamalara ders niteliğinde bir veri tabanı oluşturabilir.

İlk 72 Saat: Emniyet–şerit–sabitleme İlk 30 Gün: Belgeleme, parça envanteri, geçici örtüler 3–12 Ay: Proje, malzeme analizleri, kontrollü müdahale 12+ Ay: Nihai onarım, izleme, bakım planı

Kültürel mirası onarmak, yalnızca taşları yerine koymak değil; kentlerin hafızasını ve toplumsal dayanıklılığı yeniden kurmaktır. Envanterden eğitime, kurul yetkinliğinden saha protokollerine kadar atılacak her doğru adım; bir yapıyı, bir sokağı, bir kenti ve en sonunda hepimizi güçlendirir.

Kaynak: "Depremin Yarattığı Yıkımla Birlikte Kültürel Mirası Düşünmek” Koray Güler, Doç.. Dr., MSGSÜ Mimarlık Bölümü (Mimarlık Dergisi, 2023, Sayı 430)